Definicja
Rodzaje napadów padaczkowych;
Napad uogólniony; Napad nieświadomości; Napad miokloniczny; Napad kloniczny; Napad toniczny; Napad atoniczny; Napad uogólniony toniczno-kloniczny; Napad częściowy; Napad częściowy prosty; Napad częściowy złożony;
Rozpoznanie padaczki;
Nie jest prawdą;
Jest prawdą;
Przyczyny występowania padaczki;
Leczenie padaczki;
Regularne przyjmowanie leków;
Postępowanie w razie napadu;
Czego nie wolno robić w trakcie napadu;
Padaczka lekooporna;
Leczenie niefarmakologiczne;
Psychologiczne aspekty epilepsji;
Szanse wyleczenia padaczki;
Czynniki sprzyjające napadom;
Dziecko chore na padaczkę;
____________________________
Każdy przypadek dziecka z padaczką jest w pewnym sensie niepowtarzalny, odmienny i nie można oceniać go standardowo zarówno pod względem problemów medycznych, psychologicznych jak i socjalnych.
Padaczka jest jednym z najczęstszych, po bólach głowy, schorzeniem układu nerwowego u dzieci i młodzieży. Ocenia się, że dotkniętych nią jest od 0,5% do 5% ludzi na świecie (w Polsce cierpi na nią ok. 400 tysięcy osób). Szacuje się, że na świecie choruje około 50 milionów ludzi, z czego połowa jest źle leczona lub w ogóle nie jest leczona. Jest schorzeniem znanym od starożytności (np. Kodeks Hammurabiego, pisanym ok. 1900 r. p.n.e) który mimo znacznego postępu wiedzy zarówno medycznej i psychologicznej do dziś obarczony jest różnymi mitami i przesądami wielu społeczeństw. Zazwyczaj przewlekły charakter choroby, częstość jej występowania, konieczność długotrwałego leczenia oraz konsekwencje społeczne, stanowią potrzebę rozpowszechniania wiedzy na temat padaczki zarówno wśród samych chorych, ich rodzin jak również, a może przede wszystkim społeczeństwa, w którym żyją. Jak pokazują doświadczenia lekarzy, rozmowy z rodzicami dzieci cierpiących na padaczkę czy chorymi nie przynoszą odpowiedzi na wszystkie pytania czy wątpliwości? Jest to jeszcze bardziej widoczne gdyż obecne tendencję w medycynie zmierzają do tego by rodzice czy chorzy współuczestniczyli w podejmowaniu decyzji, co do swego zdrowia, a przede wszystkim leczenia. Intencją piszącego ten artykuł jest przybliżenie niektórych problemów dotyczących diagnozowania a przede wszystkimi leczenia chorego dziecka. Ponieważ każdy przypadek dziecka z padaczką jest w pewnym sensie niepowtarzalny, odmienny i nie można oceniać go standardowo zarówno pod względem problemów medycznych, psychologicznych jak i socjalnych.
Napad padaczkowy – powstaje wskutek nieprawidłowych, nadmiernych wyładowań bioelektrycznych w komórkach nerwowych mózgu. Stan ten przy przekroczeniu progu krytycznego manifestuje się objawami w postaci zaburzeń ruchowych (drgawki), zmysłowych (np. zaburzenia widzenia, odbierania bodźców dźwiękowych), świadomości (np. utrata przytomności, przymglenie), wegetatywnych (np. nudności, wymioty), emocjonalnych, czy poznawczych. Określenie ognisko padaczkowe oznacza grupę zmienionych, nadmiernie pobudliwych neuronów. Istnieje wiele typów napadów padaczkowych o bardzo zróżnicowanych objawach. W każdym przypadku konieczne jest dokładne ustalenie typu napadów występujących u danego chorego. Służą temu głównie: dokładnie zebrany wywiad od chorego i świadków napadu (najczęściej rodziny) oraz charakter zmian w badaniu elektroencefalograficznym-EEG.
Wywiad jest pierwszym i podstawowym elementem procesu diagnostycznego. W czasie jego zbierania lekarz powinien uzyskać informacje dotyczące wywiadu rodzinnego, przebiegu ciąży i porodu, rozwoju psychoruchowego, początku i przebiegu choroby.
Informacje dotyczące napadów powinny uwzględniać porę dnia i okoliczności, czas trwania napadu. Bardzo istotną kwestią, choć trudną do uchwycenia jest początek napadu. Kolejną ważną sprawą jest ocena stanu świadomości, objawy towarzyszące napadowi oraz zachowanie chorego po napadzie. U każdej osoby wystąpienie napadu padaczkowego powoduje konieczność przeprowadzenia dokładnej diagnostyki. Jej celem jest ustalenie rodzaju napadów i padaczki oraz ewentualnie przyczyny napadów. Zakres tych badań zależy od konkretnej sytuacji. Do najczęściej wykonywanych badań należą: Badanie przedmiotowe (pediatryczne i neurologiczne), ocena laboratoryjna krwi, płynu mózgowo rdzeniowego i moczu. Badanie elektroencefalograficzne(EEG) oraz badania neuroobrazowe takie jak rezonans magnetyczny – zdecydowanie preferowany i w mniejszym stopniu tomografia komputerowa głowy.
Międzynarodowa Liga Przeciwpadaczkowa w swej klasyfikacji dzieli napady padaczkowe na częściowe (miejscowe, zlokalizowane) i uogólnione. Na kanwie tego podziału dokonuje się dalszej rozbudowy listy różnych napadów.
- Napad uogólniony – może być drgawkowy lub bezdrgawkowy, w przypadku pierwotnego uogólnienia do napadu dochodzi równocześnie w obu półkulach mózgowych.
- Napad nieświadomości – (absencje – wyłączenie świadomości) jest przykładem napadu bezdrgawkowego – przebiegu napadu dochodzi do przerwania wcześniej wykonywanej czynności; chory nieruchomieje, oczy wpatrują się w jeden punkt, nie mówi i z opóźnieniem reaguje, gdy się do niego zwraca. Bodźce dźwiękowe lub dotyk mogą niekiedy prowadzić do przerwania napadu. Zwykle typowe wyłączenie trwa kilka lub kilkanaście sekund; znacznie rzadziej obserwuje się dłuższe napady.
- Napad miokloniczny – nagle występujące skurcze mięśniowe (mioklonie) zwykle określonych grup mięśniowych (często ramiona i barki) wraz z wypuszczaniem z rąk trzymanych w nich przedmiotów lub ich odrzuceniem na odległość, niekiedy z upadkiem; z możliwością wystąpienia zaburzeń świadomości.
- Napad kloniczny – klonie to rytmiczne skurcze mięśni o dłuższym czasie trwania, które obejmują głównie mięśnie zginacze głowy, ramion i tułowia, ale również i nóg – co prowadzi ostatecznie do upadku z możliwością doznania urazu. Napady tego rodzaju mogą trwać nawet kilka minut. Ze względu na narastające niedotlenienie dochodzi do zasinienia ust i całej twarzy. Po napadzie chory jest wyczerpany i zazwyczaj zasypia. Same napady kloniczne występują rzadko; znacznie częściej są one częścią składową tzw. napadów grand-mal, tj. uogólnionych napadów toniczno-klonicznych.
- Napad toniczny – to nagle występujący uogólniony skurcz całego ciała lub grupy mięśni z towarzyszącą utratą przytomności, który wprawdzie trwa tylko kilka sekund, ale budzi szczególny niepokój ze względu na możliwość upadku i doznania urazu.
- Napad atoniczny – jest z kolei postacią napadu, w którego przebiegu dochodzi do nagłej utraty napięcia mięśniowego z zaburzeniami świadomości i również wynikającym z tego zagrożeniem upadkiem (urazem głowy np. chory siedzi przy stole).
- Uogólniony napad toniczno-kloniczny – dochodzi w nim do utraty świadomości, upadku z pozycji stojącej lub siedzącej; następnie w fazie tonicznej napadu skurcz lub usztywnienie całego ciała z wykrzywieniem twarzy. W fazie klonicznej napadu początkowo obserwowane są mioklonie a następnie rytmiczne kloniczne skurcze całego ciała. Napad kończy się rozluźnieniem mięśni stopniowym odzyskaniem świadomości. Napad pokryty jest niepamięcią.
- Napad częściowy – W przypadku prostych napadów częściowych świadomość pacjenta jest zachowana; w trakcie napadów częściowych złożonych dochodzi do zaburzeń świadomości. Napad częściowy może przejść w napad uogólniony, czego ostatecznym efektem jest wtórnie uogólniający się napad toniczno-kloniczny.
- Napad częściowy prosty – jest przez pacjenta zapamiętany i możliwy do przypomnienia. Ze względu na wiodące objawy wyróżnia się pięć głównych postaci: napady częściowe ruchowe, czuciowe, sensoryczne (zmysłowe), wegetatywne i psychiczne.
- Napad częściowy złożony – może przebiegać jako zaburzenie świadomości występujące już na początku napadu lub początek odpowiada napadowi częściowemu prostemu z następczym przejściem w napad częściowy złożony.
W przypadku obu postaci napadów często występują automatyzmy (stereotypowe sekwencje ruchowe) dotyczące mięśni twarzy i kończyn górnych.
Podstawową informacją, jakiej potrzebuje lekarz jest opis początkowej fazy napadów, ich częstotliwości oraz przebiegu. Badania dodatkowe mają znaczenie pomocnicze. W szczególności dotyczy to EEG, które jest jedynym badaniem, przy pomocy, którego można wykazać istnienie nieprawidłowej czynności bioelektrycznej mózgu, będącej istotą padaczki. Charakter zapisu odgrywa bardzo ważne znaczenie w rozpoznawaniu typów napadów i rodzaju padaczki. Ponadto często jest pomocny przy ustaleniu sposobu leczenia i rokowania. Jest sprawą dość dobrze znaną i udokumentowaną, że, u niektórych chorych na padaczkę, zapisy EEG w okresach międzynapadowych mogą być prawidłowe. Z drugiej strony sam fakt występowania zmian napadowych w EEG (stwierdzany u ponad 15% zdrowej populacji) nigdy nie przesądza o rozpoznaniu padaczki. Wynik EEG zawsze musi być interpretowany łącznie z danymi z wywiadu. Badania neuroradiologiczne pozwalają na uwidocznienie struktury mózgu. Mają wiec na celu ustalenie przyczyn padaczki. Niektórzy chorzy uważają, że ich prawidłowy wynik zaprzecza rozpoznaniu padaczki, co nie jest nigdy prawdą. Należy podkreślić, że zaburzenia napadowe w istocie nie mające charakteru padaczkowego występują w wieku rozwojowym dwudziestokrotnie częściej niż padaczka. Niestety bywa, że przy jednoczesnym stwierdzeniu nieprawidłowego zapisu EEG są rozpoznawane i leczone jak padaczka. Poniżej wymieniono niektóre z nich; omdlenia, napady afektywnego bezdechu(tzw. napady zanoszenia), zaburzenia rytmu serca, łagodne napadowe zawroty głowy, migrenowe bóle głowy, ruchy mimowolne (tiki), stereotypie, lęki nocne, koszmary senne, sennowłództwo (lunatykowanie), mioklonie zasypiania, objawy związane z odpływem żołądkowo przełykowym i wiele innych. Oczywiście fakt stwierdzenia u danej osoby padaczki nie wyklucza współistnienia innych zaburzeń napadowych.
Możemy rozpoznać padaczkę wówczas, gdy u danego chorego napady padaczkowe powtarzają się. Istnieją niekiedy sytuacje, kiedy można rozpoznać padaczkę i rozpocząć leczenie już po pierwszym napadzie padaczkowym (np. po ciężkim urazie czaszkowo mózgowym, którym towarzyszą drgawki oraz patologiczny zapis EEG). Padaczka może ujawnić się w każdym wieku od okresu noworodkowego do późnej starości. W 80% przypadków choroba rozpoczyna się przed 20 rokiem życia. Ryzyko powtarzania się napadów po pierwszym w życiu napadzie wynosi 40-50%. Oznacza to, że u około połowy takich osób nie wystąpi choroba przewlekła, jaką jest padaczka.
• Na padaczkę chorowało szereg znanych ludzi (np. Byron, Dostojewski, Aleksander Macedoński, Beethoven)
• U ponad 60% chorych pod wpływem leczenia napady ustępują a u kolejnych 20% nastąpi znaczne polepszenie
• Aktywność ruchowa i umysłowa przeciwdziała występowaniu napadów
• Większość (ponad 90%) kobiet chorych na padaczkę rodzi zdrowe dzieci
• Większość chorych może być aktywna i wydajna zawodowo
• Padaczka jest chorobą psychiczną
• Leczenie padaczki jest mało skuteczne
• Padaczka u wszystkich chorych jest chorobą całego życia
• Napady padaczkowe zawsze mają charakter drgawkowy i zawsze przebiegają z utratą przytomności
• Chorzy na padaczkę nie osiągają znaczących sukcesów zawodowych
Ośrodkowy układ nerwowy, w szczególności mózg stanowią najbardziej złożony układ w organizmie człowieka – szacuje się, że 50 % genów człowieka ulega ekspresji wyłącznie w OUN. Zaburzenie czynności bioelektrycznej może być efektem tak zwanej skłonności genetycznej do reagowania napadami, co oznacza, że aby wystąpiła padaczka musi zadziałać jakiś dodatkowy czynnik sprzyjający rozwojowi choroby. Przyczyny występowania padaczki są różnorodne, zarówno wrodzone, jak i nabyte. Wśród czynników wrodzonych należy wymienić choroby metaboliczne, aberracje chromosomalne, wady mózgu.
Przyczyną padaczki mogą być powikłania infekcji wrodzonych następstwa nieprawidłowego przebiegu ciąży i porodu (np. encefalopatia niedotlenieniowo – niedokrwienna, krwawienia wewnątrzczaszkowe), urazy czaszkowo-mózgowe, malformacje naczyń mózgowych, zatrucia czy neuroinfekcje (zapalenie opon mózgowo rdzeniowych i mózgu). Mówimy wówczas o padaczce objawowej. Istnieje również grupa padaczek, w których podłoże genetyczne odgrywa zasadnicza rolę. Do chwili obecnej udało się zidentyfikować wiele genów, których mutacje odpowiedzialne są za występowanie padaczek, tzw. idiopatycznych.
Jednoznaczne rozpoznanie padaczki jest wskazaniem do wprowadzenia leczenia farmakologicznego. Podstawowym celem leczenia jest uzyskanie ustąpienia napadów przy równoczesnym braku objawów niepożądanych związanych z przewlekłym przyjmowaniem leków. Istnieją od tego pewne wyjątki (np. padaczka rolandyczna, która charakteryzuje się małą częstością napadów zazwyczaj, przysennych i u dziecka po okresie dojrzewania ulega spontanicznej remisji). Istnieje wiele różnych leków przeciwpadaczkowych. Różnią się one zakresem działania, skutecznością oraz ewentualnymi objawami niepożądanymi. Wybór leku zależy od rodzaju napadów i padaczki / zespołu padaczkowego oraz przyczyny schorzenia.
Można przyjąć, że aktualne sposoby leczenia pozwalają na całkowite ustąpienie napadów u ok. 60% chorych, a u dalszych 20% na znaczne zmniejszenie ich liczby.
Leczenie rozpoczyna się od stosowania małych dawek(zwykle od 1/8- 1/4 zaplanowanej dawki docelowej) jednego leku zazwyczaj na noc (monoterapia jest nazywana złotym standardem we wszystkich nowo zdiagnozowanych padaczkach) Korzyści płynące z monoterapii są następujące: jest ona skuteczna u ponad 60% chorych, zdecydowanie lepiej przebiega współpraca z chorym, znacznie mniejsze ryzyko objawów niepożądanych, brak interakcji z innymi lekami oraz zazwyczaj niższy koszt. Jeśli dziecko dobrze toleruje lek w kolejnych dniach dawkę stopniowo zwiększa się. W przypadku braku kontroli napadów lub złej tolerancji leku zmienia się go na inny preparat. Niestety u części chorych istnieje konieczność do stosowania terapii skojarzonej dwoma lub więcej lekami przeciwpadaczkowymi. U tych chorych rozpoznaje się wówczas padaczkę lekooporną.
Regularne przyjmowanie leków jest podstawowym warunkiem skutecznego leczenia.
Ponad 50% niepowodzeń w leczeniu padaczki jest związanych z brakiem współpracy z chorym lub jego rodziną, dlatego tak ważne jest, aby rodzicom cierpliwie wytłumaczyć istotę choroby, omówić cel leczenia, przebieg, możliwość powikłań, kryteria ewentualnego zakończenia leczenia.
Leczenie prowadzi się ambulatoryjnie. Chorzy winni zgłaszać się na badania kontrolne, co kilka miesięcy, także wtedy, gdy napady pod wpływem leczenia ustąpiły. Okresowo wykonuje się u nich, oprócz badania neurologicznego, badania dodatkowe krwi oraz zapisy EEG. W przypadku niektórych leków istnieje możliwość monitorowania stężenia leku i na tej podstawie dobrania optymalnej dla danego chorego dawki leku. Taka konieczność zachodzi również, gdy stosowany lek ma niski współczynnik terapeutyczny – np. fenytoina, zachodzi podejrzenie nieregularnego przyjmowania leku, możliwość przedawkowania, nieoczekiwane tempo metabolizmu chorego, współistnienie schorzenia wątroby, nerek, przewodu pokarmowego oraz zaburzenia poznawcze. Krew do badania pobiera się zwykle przed przyjęciem porannej dawki leków.
Nagłe odstawienie leku przeciwpadaczkowego może doprowadzić nie tylko do nawrotu napadów, ale także sprowokować wystąpienie stanu padaczkowego, który jest traktowany zawsze jako stan zagrożenia życia i wymaga leczenia szpitalnego.
U niektórych chorych przed napadem pojawiają się zwiastuny – tzw. aura przednapadowa Dziecko nawet na kilka dni przed napadem bywa marudne, niekiedy pobudzone, odczuwa lęk, zawroty głowy oraz nudności. U innych nie ma żadnych sygnałów poprzedzających napad, który pojawia się nagle. Napad z uogólnionymi drgawkami kończy się zazwyczaj po kilku minutach (2-3 min) i mimo swego groźnego wyglądu nie stanowi zagrożenia dla życia, dlatego w zdecydowanej większości przypadków w trakcie trwania napadu nie istnieje konieczność interwencji lekarskiej. Należy przede wszystkim zachować spokój. Dokładna obserwacja napadu to dla lekarza bardzo cenne informacje. Przenieść dziecko w bezpieczne miejsce, usunąć wszystkie przedmioty, o które mogłoby w trakcie drgawek się uderzyć. Chory powinien leżeć w pozycji bezpiecznej tzn.
na boku z głową poniżej tułowia na miękkim w miarę możliwości podłożu. Małe dziecko może być trzymane na rękach. Należy upewnić się, że dziecko nie ma niczego w jamie ustnej i jeśli jest to jeszcze możliwe usunąć np. resztki pokarmu. Jeśli dziecko obficie się ślini należy przechylić głowę na bok celem uniknięcia zachłyśnięcia. Należy zapewnić dziecku stały dopływ świeżego powietrza (rozluźnij ubranie zwłaszcza w okolicy szyi). W każdym przypadku jeśli jest to; pierwszy napad drgawkowy u dziecka, różni się od poprzednio obserwowanych u chorego, przedłuża się powyżej 5 minut, drgawki nie ustępują po podania leku przepisanego przez lekarza (Diazepam- we wlewce doodbytniczej) przerywającego napad należy wezwać służby medyczne. Po napadzie dziecko jest zmęczone, senne, należy pozwolić mu spać.
CZEGO NIE NALEŻY ROBIĆ W TRAKCIE NAPADU ?
Nie należy: próbować otwierać zaciśniętych szczęk nawet jeśli doszło do przygryzienia języka, układać „na siłę” dziecka w pozycji na boku i przytrzymywać ręce i nogi, polewać dziecka wodą, budzić dziecka poprzez potrząsanie, uderzanie czy podawanie soli trzeźwiących.. Sen po napadzie jest zjawiskiem naturalnym i korzystnym dla chorego.
Kiedy mimo prawidłowego leczenia nie uzyskuje się ustąpienia napadów zarówno w mono jak i politerapii rozpoznaje się wówczas padaczkę lekooporną.
Stan ten należy wyraźnie odróżnić od lekooporności rzekomej która jest wynikiem błędów diagnostycznych i terapeutycznych- zarówno ze strony lekarza jak i chorego lub jego rodziny.
Istnieją pewne czynniki rokownicze, których obecność może zwiastować lekooporność Zaliczyć do nich należy wiek ujawnienia padaczki; szczególnie, gdy początek choroby przypada na pierwszy rok życia. Stwierdzenie u dziecka objawów organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Podobnie jest w przypadku rozpoznania u dziecka zespołu padaczkowego (np. zespół Westa, zespół Lennoxa- Gastauta, zespół Landaua- Kleffnera) może być zwiastunem lekooporności.
W przypadku wykorzystania wszelkich możliwości terapii farmakologicznej u dziecka z padaczką lekooporną należy rozważyć inne możliwości leczenia. Niektóre rodzaje opornej padaczki poddają się leczeniu neurochirurgicznemu. Kolejną alternatywną metodą leczenia operacyjnego jest stymulacja nerwu błędnego. Jest ona szczególnie zalecana tym chorym, których napady poprzedzone są zwiastunami (tzw. aura) lub maja napady bez zaburzeń świadomości. Włączenie stymulatora na początku napadu prowadzi do przerwania napadów i zapobieżenia kolejnym. W przypadku braku możliwości leczenia chirurgicznego coraz częściej stosowana jest w Polsce alternatywna metoda leczenia – dieta ketogenna.
PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY EPILEPSJI
Przeprowadzane kilkanaście lat temu badania na w losowej próbie 1500 dorosłych mieszkańców Warszawy dotyczące wiedzy na temat padaczki wykazały, że:
• 5%ankietowanych nie słyszało o padaczce,
• 57%znało osobę chorą na padaczkę (8,5% podało, że jest to ktoś z rodziny),
• 77%widziało przynajmniej raz w życiu napad padaczkowy;
• 15%respondentów,a więc podobnie jak we Wielkiej Brytanii nie godziłoby się na zabawę swego dziecka z dzieckiem chorym na padaczkę;
• 40%sądziło, że padaczka jest chorobą dziedziczną,
• 20%– uważało, że chory może być niebezpieczny dla otoczenia,
• 35%– było zdania, że leczenie padaczki jest właściwie bezskuteczne.
Jest to najczęściej zadawanie pytanie przez chorych i ich rodziny. Na tak postawione pytanie nie ma jednak jednoznacznej odpowiedzi. W zależności od takich danych, jak: wiek ujawnienia się padaczki, rodzaj napadów, etiologia, charakter zmian w EEG wyróżnia się kilkadziesiąt zespołów padaczkowych. Poszczególne zespoły różnią się nie tylko odpowiedzią na leki, ale także rokowaniem. Są wśród wspomniane już takie jak np.: zespół Lennoxa- Gastauta, w którym szanse zarówno na opanowanie napadów, jak i możliwość późniejszego odstawienia leków, są zazwyczaj niewielkie. W przypadku idiopatycznych padaczek mioklonicznych szanse na całkowite opanowanie napadów sięgają, ponad 90%, ale nawet po wielu latach beznapadowych po odstawieniu leków u 95% chorych napady wracają. Wspomniana padaczka rolandyczna ustępuje praktycznie u wszystkich po okresie dojrzewania, choć zmiany w zapisie EEG mogą być widoczne jeszcze przez wiele lat. W każdym wiec przypadku próba odpowiedzi na pytanie, czy i jakie są szanse na uzyskanie całkowitego wyleczenia z padaczki musi opierać się na dokładnym jej rozpoznaniu. Nie zawsze ustalenie rodzaju padaczki jest możliwe na początku leczenia. W niektórych przypadkach obraz kliniczny w trakcie trwania choroby zmienia się (np. możliwość ewolucji zespołów padaczkowych, pojawianie się nowych rodzajów napadów padaczkowych) i wówczas właściwe rozpoznanie możliwe jest dopiero po dłuższej obserwacji. Ogólnie przyjmuje się dla wszystkich chorych leki przeciwpadaczkowe przyjmuje się, przez co najmniej 3 lata od chwili wystąpienia ostatniego napadu padaczkowego. Decyzja taka jest uzależniona od takich czynników jak dotychczasowy przebieg leczenia, rodzaj padaczki, oraz wyników badań EEG. Jeżeli chory spełnia potrzebne kryteria, leki odstawia się stopniowo w ciągu dalszych kilku, kilkunastu miesięcy, zawsze zgodnie z zaleceniami lekarza.
Nawroty napadów zdarzają się u ok. 25-30% dzieci (u dorosłych są częstsze). Większość z nich ma miejsce w ciągu pierwszego roku po odstawieniu leków. Zwykle po pięciu latach od ich odstawienia, nawroty praktycznie już nie występują.
Czynniki prowokujące napady to zwykle infekcje i zwykle związana z nimi podwyższona temperatura ciała, niehigieniczny tryb dnia – brak odpowiedniej ilości snu, w przypadku padaczki odruchowej np. fotogennej, w której czynnikiem wywołującym napady jest przerywany bodziec świetlny napady padaczkowe mogą być prowokowane oglądaniem telewizji, pracy przy komputerze czy światłami dyskotekowymi. Należy podkreślić, że praca przy komputerze jest przeciwwskazana tylko dla chorych na padaczkę fotogenną, a nie dla wszystkich chorych na padaczkę. U części dziewcząt i kobiet napady mogą pojawiać się w okresie około miesiączkowym. Aktywność umysłowa i umiarkowana fizyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia napadów.
Pewna ilość dzieci z padaczką jest źle przystosowana społecznie. Wynikać to może z faktu, że rozpoznanie padaczki wzbudza często u rodziców postawy nad opiekuńcze. Są one bardzo niekorzystne, gdyż dziecko chore na chorobę przewlekłą musi być przygotowane na pokonywanie większych trudności życiowych niż jego zdrowi rówieśnicy. Prawidłowo leczona padaczka nie odbiera chorym szans rozwoju. Natomiast nieprzychylność niedoinformowanego społeczeństwa może im taką szansę odebrać. W każdym przypadku wspólną troską rodziców, nauczycieli, lekarzy i samego chorego dziecka, winno być uzyskanie przez nie możliwie jak najlepszego wykształcenia dostosowanego do jego indywidualnych potrzeb i możliwości. Uprawianie sportu nie jest tu przeciwwskazane, a nawet korzystne. Możliwe jest nawet pływanie pod warunkiem zapewnienia indywidualnej, fachowej opieki. Ograniczenia winny być zależne od wieku dziecka, charakteru napadów oraz wyników leczenia. Dzieci leczone skutecznie mogą uczestniczyć w obozach i koloniach letnich pod warunkiem zapewnienia regularnego przyjmowania leków i poinformowania o chorobie wychowawców.
